Luận văn Quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh xuất nhập khẩu của các doanh nghiệp Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế

TRẦN THỊ BẢO QUẾ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH XUẤT NHẬP KHẨU CỦA CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM ĐÁP ỨNG YÊU CẦU HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ LUẬ

N VĂN THẠC SỸ KINH TẾ HÀ NỘI - 2016 *** TRẦN THỊ BẢO QUẾ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH XUẤT NHẬP KHẨU CỦA CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM ĐÁP ỨN

G YÊU CẦU HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ Chuyên ngành: KINH TẾ THẾ GIỚI VÀ QUAN HỆ KINH TẾ QUỐC TẾ Mã số: 60.31.07 LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS, TS. NGUYỄN THỊ QUY HÀ NỘI - 2016 TRẦN THỊ BẢO QUẾ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH XUẤT NHẬP KHẨU CỦA CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM ĐÁP ỨNG YÊU CẦU HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ Chuyên ngành: KINH TẾ THẾ GIỚI VÀ QUAN HỆ KINH TẾ QUỐC TẾ Mã số: 60.31.07 TÓM TẮT LUẬN VĂN THẠC SỸ KINH TẾ HÀ NỘI - 2016 LỜI CẢM ƠN Em xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến các thầy cô giáo giảng dạy tại trường Đại học Ngoại Thương, đặc biệt là các thầy cô giáo giảng dạy tại Khoa Sau đại học, những người đã dìu dắt và truyền đạt cho em những kiến thức bổ ích trong suốt thời gian học tập tại trường. Xin trân trọng cám ơn PGS-TS. Nguyễn Thị Quy, người đã trực tiếp hướng dẫn, đóng góp những ý kiến quý báu trong quá trình em thực hiện Luận văn này. Xin chân thành cảm ơn tất cả những người thân trong gia đình tôi, đồng nghiệp và bạn bè đã giúp đỡ và tạo mọi điều kiện để tôi hoàn thành Luận văn này. Xin chân thành cảm ơn Ngân hàng TMCP Quân Đội đã tạo môi trường làm việc, học tập tích cực để tôi có điều kiện thuận lợi để hoàn thành Luận văn này. Hà Nội,tháng 05/2016. Học viên Trần Thị Bảo Quế MỤC LỤC MỞ ĐẦU 1 CHƯƠNG I: NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ RỦI RO VÀ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH XNK CỦA CÁC DOANH NGHIỆP 4 1.1 Rủi ro và rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp 4 1.1.1 Khái niệm về hoạt động kinh doanh XNK 4 1.1.2 Khái niệm về rủi ro và rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK 5 1.1.3 Các loại rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK 1.1.4 Ảnh h•ëng cña rñi ro trong hoat động kinh doanh XNK 6 14 1.1.5 Nguyên nhân dẫn đến rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK 15 1.2 Quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp 17 1.2.1 Khái niệm về quản lý rủi ro kinh doanh XNK 17 1.2.2 Nguyên tắc quản lý rủi ro kinh doanh XNK 18 1.2.3 Nội dung quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK 19 1.2.4 Các biện pháp quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK 22 1.3 Vai trò của quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK 27 1.3.1 Đối với Nhà nước và các cấp quản lý vĩ mô 27 1.3.2 Đối với doanh nghiệp kinh doanh XNK 28 1.4 Kinh nghiệm của một số tập đoàn lớn trên thế giới trong việc kiểm soát rủi ro 29 1.4.1 Kinh nghiệm của IKEA về mạng lưới nhà cung cấp và phân phối 29 1.4.2 Kinh nghiệm từ tập đoàn GE về “trò chơi thăng bằng của ông chủ” 31 Chương ii: Thực trạng quản lý rủi ro kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam trong thời gian qua 32 2.1 Thực trạng hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam 33 2.1.1 Thực trạng hoạt động kinh doanh NK của các doanh nghiệp Việt Nam 33 2.1.2 Thực trạng hoạt động kinh doanh XK của các doanh nghiệp Việt Nam 35 2.2 Thực trạng rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam 38 2.2.1 Các rủi ro thường gặp trong cả hoạt động xuất khẩu và nhập khẩu 39 2.2.2 Nguyên nhân dẫn đến rủi ro 53 2.3 Thực trạng quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK tại các doanh nghiệp Việt Nam 2.3.1 Cơ sở pháp lý của hoạt động quản lý rủi ro 2.3.2 Thực trạng các biện pháp đã áp dụng trong quản lý rủi ro XNK tại các doanh nghiệp Việt Nam 2.3.3 61 61 63 Đánh giá chung về thực trạng quản lý rủi ro XNK của các doanh nghiệp Việt Nam CHƯƠNG III: 66 CÁC GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG QUẢN LÝ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH XNK CỦA CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM ĐÁP ỨNG YÊU CẦU HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ 3.1 74 Hội nhập kinh tế quốc tế và yêu cầu đặt ra đối với việc quản lý rủi ro hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam 74 3.1.1 Xu thế, đặc điểm mới của hội nhập kinh tế quốc tế 74 3.1.2 Thách thức của quá trình hội nhập kinh tế quốc tế đối với hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam 74 3.1.3 Dự báo tiềm năng phát triển hoạt động XNK của Việt Nam 77 3.2 Dự báo những rủi ro đối với hoạt động XNK của các doanh nghiệp Việt Nam 78 3.2.1 Rủi ro về nguồn cung 78 3.2.2 Rủi ro về giá 79 3.2.3 Rủi ro bị kiện bán phá giá 79 3.2.4 Rủi ro về luật pháp 79 3.2.5 Rủi ro bị lừa đảo, gian lận thương mại trong tổ chức thực hiện hoạt động XNK 3.3 80 Các giải pháp tăng cường quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam 81 3.3.1 Các giải pháp vĩ mô 81 3.3.2 Các giải pháp trực tiếp từ phía doanh nghiệp kinh doanh XNK 83 3.4 Kiến nghị 92 3.4.1 Kiến nghị với Nhà nước 92 3.4.2 Kiến nghị với các cơ quan Bộ, ngành 95 KẾT LUẬN TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC 98 DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT TỪ VIẾT TẮT BTA DN DNVN DNVVN GDP HĐNT HNKTQT ICC ISBP KD L/C NHNT NK NSNN TMQT UCP 500 URC 522 URDG 458 URR 525 VCCI VIAC XK XNK CHÚ GIẢI Hiệp định thương mại Việt-Mỹ Doanh nghiệp Doanh nghiệp Việt Nam Doanh nghiệp vừa và nhỏ Tổng sản phẩm quốc nội Hợp đồng ngoại thương Hội nhập kinh tế quốc tế Phòng Thương mại Quốc tế Tập quán ngân hàng tiêu chuẩn quốc tế dùng để kiểm tra chứng từ trong phương thức tín dụng chứng từ Kinh doanh Thư tín dụng Ngân hàng Ngoại thương Nhập khẩu Ngân sách Nhà nước Thương mại quốc tế Các quy tắc thực hành thống nhất về tín dụng chứng từ của ICC, ấn bản số 500 Quy tắc thống nhất về hoàn trả tiền giữa các ngân hàng theo tín dụng chứng từ do ICC ban hành ấn bản số 522 Quy tắc thống nhất bảo lãnh theo yêu cầu, do ICC ban hành, ấn bản số 458 Quy tắc thống nhất về nhờ thu, ICC ban hành năm 1995, ấn bản số 525 Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam Trung tâm Trọng tài quốc tế Việt Nam Xuất khẩu Xuất nhập khẩu MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài. Trong xu thế hội nhập kinh tế quốc tế ngày nay, kinh doanh và rủi ro là hai phạm trù song song cùng tồn tại. Rủi ro - tuy là sự bất trắc gây ra mất mát thiệt hại, song lại là hiện tượng đồng hành với các hoạt động kinh doanh trong cơ chế thị trường, trong quá trình cạnh tranh. Nó tạo tiền đề cho quá trình đào thải tự nhiên các doanh nghiệp yếu kém, thúc đẩy sự chấn chỉnh, sự thích nghi của các doanh nghiệp, tạo xu hướng phát triển ổn định và có hiệu quả cho nền kinh tế. Trong điều kiện kinh tế thị trường, quan hệ kinh tế giữa các chủ thể ngày càng thoát khỏi sự ràng buộc về biên giới địa lý. Hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam cũng không nằm ngoài sự tác động trên. Hầu như không có loại hình kinh doanh nào, không có giao dịch XNK nào của các doanh nghiệp là không hàm chứa rủi ro. Bởi lẽ, hoạt động kinh doanh XNK là một hoạt động rất nhạy cảm, mọi biến động của nền kinh tế - xã hội trong nước và quốc tế đều nhanh chóng tác động đến hoạt động của các doanh nghiệp XNK, có thể gây nên những xáo trộn bất ngờ và dẫn đến hiệu quả của doanh nghiệp bị giảm sút một cách nhanh chóng. Hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam đã được hình thành từ rất lâu và trải qua một quá trình phát triển, tìm hướng đi phù hợp với đặc điểm kinh tế-chính trị - xã hội của đất nước và tận dụng được lợi thế, thuận lợi từ các hiệp định song phương và đa phương. Tuy nhiên, thực trạng hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam cũng cảnh báo những nguy cơ thiệt hại, rủi ro nếu các doanh nghiệp không được trang bị đầy đủ kiến thức và biện pháp quản lý rủi ro, đặc biệt là những rủi ro không đáng có. Hơn nữa, cùng với xu hướng hội nhập quốc tế đang ngày càng phát triển nhanh như vũ bão, việc Việt Nam trở thành thành viên của Tổ chức thương mại Thế giới (WTO) là một tương lai rất gần. Khi đó, các doanh nghiệp Việt Nam tham gia vào thị trường quốc tế sẽ tận dụng được rất nhiều ưu đãi, nhưng đồng thời, nếu không có các biện pháp phân tích, đánh giá và hạn chế rủi ro thì chúng ta sẽ mất dần đi năng lực cạnh tranh và tụt hậu. Bởi vậy, việc làm thế nào để vừa mở rộng hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam, vừa đảm bảo an toàn, hiệu quả, ít rủi ro, đáp ứng tốt nhất nhu cầu phát triển kinh tế-xã hội, góp phần xứng đáng trong công cuộc đổi mới của đất nước đã và đang là vấn đề thu hút sự quan tâm sâu sắc không chỉ đối với các cấp lãnh đạo, các giới chuyên môn, các nhà quản lý mà còn là mối quan tâm của xã hội, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng và có tính quyết định cả về mặt lý thuyết cũng như thực tiễn trong giai đoạn hiện nay. Với đề tài : “Quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế ” tác giả mong muốn được nghiên cứu chuyên sâu nhằm có các căn cứ khoa học và thực tiễn để đề xuất các giải pháp nhằm góp phần tháo gỡ các vấn đề nêu trên. 2. Mục tiêu nghiên cứu của luận văn. Nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản về quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp Việt Nam và đi sâu nghiên cứu quản lý rủi ro kinh doanh XNK. Xem xét thực trạng quản lý rủi ro kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam hiện nay. Trên cơ sở thực tiễn và lý luận, đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường quản lý rủi ro trong kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. Đối tượng nghiên cứu của luận văn là vấn đề quản lý rủi ro trong kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu của luận văn tập trung phân tích tình hình rủi ro trong kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt nam trong những năm qua (từ thời kỳ đổi mới đến nay). Đồng thời, kinh nghiệm quản lý rủi ro trong kinh doanh XNK của một số tập đoàn lớn trên thế giới cũng nằm trong phạm vi nghiên cứu của đề tài. 4. Phương pháp nghiên cứu. Luận văn sử dụng kết hợp các phương pháp duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, các quan điểm về hội nhập kinh tế quốc tế. Ngoài ra, luận văn còn áp dụng các phương pháp tiếp cận hệ thống, phương pháp khảo nghiệm tổng kết thực tiễn, phương pháp điều tra - thống kê - phân tích - tổng hợp- so sánh trên cơ sở đó kết hợp với việc đưa ra các số liệu thực tế để luận giải các vấn đề. 5. Kết cấu của luận văn. Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo và Phụ lục, Luận văn được bố cục thành 3 chương như sau: Chương I: Những vấn đề cơ bản về rủi ro và quản lý rủi ro trong hoạtđộng kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Chương II: Thực trạng quản lý rủi ro kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam trong thời gian qua Chương III: Các giải pháp tăng cường quản lý rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK của các doanh nghiệp Việt Nam đáp ứng yêu cầu hội nhập kinh tế quốc tế CHƯƠNG I: NHỮNG VẤN ĐỀ CƠ BẢN VỀ RỦI RO VÀ QUẢN LÝ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH XUẤT NHẬP KHẨU CỦA CÁC DOANH NGHIỆP 1.1. RỦI RO VÀ RỦI RO TRONG HOẠT ĐỘNG KINH DOANH XNK CỦA CÁC DOANH NGHIỆP 1.1.1 Khái niệm về hoạt động kinh doanh XNK Luật thương mại 2005 của Việt Nam, có hiệu lực từ ngày 01 tháng 01 năm 2016, quy định rõ: “Xuất khẩu hàng hóa là việc hàng hoá được đưa ra khỏi lãnh thổ Việt Nam hoặc đưa vào khu vực đặc biệt nằm trên lãnh thổ Việt Nam được coi là khu vực hải quan riêng theo quy định của pháp luật. Nhập khẩu hàng hóa là việc hàng hoá được đưa vào lãnh thổ Việt Nam từ nước ngoài hoặc từ khu vực đặc biệt nằm trên lãnh thổ Việt Nam được coi là khu vực hải quan riêng theo quy định của pháp luật.” Như vậy, XNK hàng hoá là hoạt động buôn bán hàng hoá ở phạm vi quốc tế, bao gồm nhiều khâu, từ nghiên cứu tiếp cận thị trường trong và ngoài nước để lựa chọn được mặt hàng XNK, đối tác kinh doanh sau đó tiến hành giao dịch ký kết hợp đồng, tổ chức thực hiện hợp đồng, cuối cùng là hoàn thành các thủ tục thanh toán và thanh lý hợp đồng. Xuất khẩu mang lại nguồn thu nhập ngoại tệ quan trọng, góp phần đáng kể trong việc cải thiện cán cân ngoại thương và cán cân thanh toán, tăng dự trữ ngoại hối, đẩy mạnh nhập khẩu, phát huy được lợi thế so sánh, là một tiền đề quan trọng giúp chuyển dịch về chất từ cơ cấu nông - công nghiệp sang cơ cấu công - nông nghiệp…đưa nền kinh tế nước ta hoà nhập vào sự phát triển chung của kinh tế khu vực và thế giới. Nhập khẩu làm cho thị trường trong nước dồi dào, phong phú hơn, giải quyết được tình trạng khan hiếm hàng hoá trên thị trường, điều hoà quan hệ cung cầu tạo môi trường cạnh tranh, kích thích người sản xuất trong nước phải cải tiến, hoàn thiện chất lượng mẫu mã bao bì của sản phẩm đáp ứng được nhu cầu cao của người tiêu dùng… 1.1.2 Khái niệm về rủi ro và rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK 1.1.2.1. Khái niệm về rủi ro Rủi ro là sự việc không được mong đợi trong tất cả các lĩnh vực trong đời sống xã hội. Trong cuộc sống và công việc hàng ngày, rủi ro có thể xuất hiện trên mọi lĩnh vực, không ngoại trừ một ai, một quốc gia, một dân tộc nào. Sự kiện 11-09-2001 là một ví dụ điển hình. Tuỳ từng trường phái mà quan niệm về rủi ro có thể khác nhau. * Theo trường phái tiêu cực - Rủi ro là điều không lành, không tốt bất ngờ xảy đến (Theo từ điển tiếng Việt do Trung tâm từ điển học Hà Nội xuất bản năm 1995), Rủi ro là khả năng gặp nguy hiểm hoặc bị đau đớn, thiệt hại…(dịch từ nguyên bản Từ điển Oxford). - Trong lĩnh vực kinh doanh, tác giả Hồ Diệu định nghĩa “Rủi ro là những bất trắc ngoài ý muốn xảy ra trong quá trình sản xuất, KD của doanh nghiệp, tác động xấu đến sự tồn tại và phát triển của doanh nghiệp”… 27 . * Theo trường phái trung hoà - “Rủi ro là sự bất trắc gây thiệt hại, sự bất trắc cụ thể liên quan đến một biến cố không mong đợi” (Alan Willet) 18 . - “Rủi ro là sự bất trắc có thể đo lường được” (Frank Knight ) 18 . “Rủi ro là một tình trạng trong đó các biến cố xảy ra trong tương lai có thể xác định được” (Marilu Carty) 18 . Như vậy, đa số các học giả theo trường phái trung hoà đều cho rằng: “Rủi ro là sự bất trắc có thể đo lường được. Rủi ro vừa mang tính tích cực, vừa mang tính tiêu cực. Rủi ro có thể mang đến những tổn thất, mất mát, nguy hiểm… cho con người, nhưng cũng có thể mang đến những cơ hội” 27 . 1.1.2.2. Rủi ro trong kinh doanh Xuất nhập khẩu Hoạt động kinh doanh XNK là hoạt động luôn biến động, chứa đựng nhiều rủi ro và mạo hiểm. Do có sự tách biệt về môi trường địa lý, sự khác biệt về môi trường văn hoá - xã hội, phong tục tập quán cũng như môi trường chính trị giữa các quốc gia nên rủi ro trong kinh doanh XNK rất đa dạng và phức tạp. Bên cạnh những điểm chung về rủi ro như đã nêu ở phần 1.1.2.1, rủi ro kinh doanh XNK còn có những đặc điểm riêng. Về cơ bản, rủi ro trong kinh doanh XNK là sự bất trắc có thể đo lường được, nó có thể tạo ra những tổn thất, mất mát, thiệt hại hoặc làm mất đi những cơ hội sinh lời, nhưng cũng có thể đưa đến những lợi ích, những cơ hội thuận lợi trong hoạt động kinh doanh xuất nhập khẩu. 27 1.1.3. Các loại rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK Có nhiều tiêu chí để phân loại rủi ro trong hoạt động kinh doanh XNK như: - Theo tính chất của rủi ro: Rủi ro suy đoán và Rủi ro thuần tuý - Theo phạm vi ảnh hưởng của rủi ro: Rủi ro cơ bản và Rủi ro riêng biệt - Theo nguyên nhân của rủi ro: Rủi ro do các yếu tố khách quan và Rủi ro do các yếu tố chủ quan - Theo đối tượng của rủi ro: Rủi ro được bảo hiểm và Rủi ro không được bảo hiểm - Theo tác động của môi trường gây nên rủi ro: Rủi ro do điều kiện tự nhiên, Rủi ro chính trị, Rủi ro kinh tế, Rủi ro luật pháp, Rủi ro văn hoá - Theo hoạt động kinh doanh XNK: Rủi ro trong thanh toán, Rủi ro vận chuyển, bảo hiểm, Rủi ro do điều khoản trong hợp đồng… Thực tiễn hoạt động kinh doanh XNK cho thấy, các rủi ro phân chia theo tác động của môi trường và theo hoạt động kinh doanh XNK là những rủi ro thường mang lại nhiều tổn thất, mất mát nhất. Do vậy, luận văn chủ yếu tập trung phân tích các loại rủi ro này. 1.1.3.1. Căn cứ vào tác động của môi trường * Rủi ro do điều kiện tự nhiên Những điều kiện tự nhiên có nhiều khả năng tác động đến hoạt động kinh doanh XNK chính là thiên tai, lũ lụt, dịch bệnh, động đất, sóng thần…Đặc biệt, đối với những doanh nghiệp mà hàng hoá xuất khẩu hay nhập khẩu mang tính thời vụ và chịu ảnh hưởng nhiều của điều kiện tự nhiên như nông sản, hải sản…, thì khi xảy ra những sự cố thiên tai, giá trị sử dụng và giá trị thương mại của hàng hoá sẽ giảm nhanh chóng. Hình 1.1: Mô hình rủi ro theo môi trường tác động 27 * Rủi ro do môi trường văn hoá Theo định nghĩa về văn hoá của UNESCO, “Văn hoá bao gồm tất cả những gì làm dân tộc này khác với dân tộc khác, từ những sản phẩm tinh vi hiện đại nhất cho đến tín ngưỡng, phong tục, tập quán, lối sống và lao động”. .